نیروگاه‌های برق‌آبی کوچک، ظرفیتی بزرگ و مغفول در گلستان

ایران در حال‌حاضر با ۸۱ هزار مگاوات ظرفیت نصب‌شده تولید  برق ، در غرب آسیا رتبه اول و در جهان رتبه ۱۴ را از آن خود کرده است که از این میزان، با ظرفیت نصب‌شده حدود ۱۲ هزار مگاوات" نیروگاه  برقابی"رتبه دوم منطقه غرب آسیا، ششم آسیا و ۱۹ دنیا را به خود اختصاص داده است.

منابع عمده برق در کشور ما انواع نیروگاه‌های حرارتی هستند که سهم ۹۲ درصدی در تأمین برق کشور را برعهده دارند و از آنجا که انرژی لازم برای تولید برق در این‌گونه نیروگاه‌ها از منابع نفت و گاز که از منابع غیرتجدیدپذیر هستند تأمین می‌شود، گذشته از هزینه جاری بالا، آلودگی زیست‌محیطی نیز از عوارض همیشگی آن است که دانشمندان و تصمیم گیران را به فکر محدودسازی آن و گسترش نیروگاه‌های تولید برق پاک با حداقل هزینه جاری و بدون آلودگی زیست‌محیطی انداخته است.

ازجمله نیروگاه‌های پاک می‌توان به استفاده از انرژی باد، خورشید، برقابی، ژئوترمال و امواج دریا اشاره کرد که در اصطلاح به آن‌ها نیروگاه‌های تجدیدپذیر اطلاق می‌شود.

نیروگاه‌های تجدیدپذیر که نیروگاه‌های برقابی در آن‌ها نقش برجسته‌ای دارند، نسبت به نیروگاه‌های غیر تجدید پذیر دارای مزایایی هستند ازجمله:صرفه‌جویی در مصرف سوخت‌های فسیلی، کمک به حفظ محیط زیست با توجه به انتشار نزدیک به صفر آلاینده‌ها و گازهای گلخانه‌ای، تولید برق پاک و سازگار با محیط زیست منطبق با معاهده کاهش گاز کیوتو(به ازای هر مگاوات ظرفیت، حدود ۴ تن گاز محتوی کربن در محیط کاهش می‌یابد)، کاهش چشمگیر در مصرف آب، حذف هزینه‌های سوخت و رقابت‌پذیر شدن هزینه تمام‌شده برق(به‌ازای هر مگاوات انرژی تولیدی حدود ۳۰۰ مترمکعب گاز طبیعی و به ازای هر مگاوات ظرفیت، حدود ۷ و نیم میلیارد تومان صرفه‌جویی می‌شود)، تنوع‌بخشی به منابع انرژی از طریق استفاده از سایر پتانسیل‌های کشور جهت افزایش تولید برق، کمک به پیک سایی ونیز جبران محدودیت ظرفیت تولید گاز طبیعی در کشور.

میزان تلفات برق در کل شبکه تولید و توزیع برق ایران، گرچه از ۱۹ درصد در سال ۱۳۸۹ به ۱۲ درصد در سال ۱۳۹۶ رسیده، با این‌حال این میزان هنوز رقم بالایی است.لذا سرمایه‌گذاری در نیروگاه به‌تنهایی نیازها را برآورده نمی‌کند و باید علاوه بر نیروگاه، شبکه انتقال و توزیع نیروی برق نیز توسعه یابد.برای هر کیلووات نیروگاه، حدود ۷۰۰ دلار و برای شبکه انتقال و توزیع نیروی برق حدود ۴۰۰ دلار نیاز به سرمایه‌گذاری است، لذا برای حذف تلفات برق، موضوع حذف خطوط انتقال برق پیش کشیده می‌شود؛ یعنی با احداث نیروگاه‌های کوچک تجدیدپذیر، نقش انتقال نیروی برق و متعاقب آن، تلفات برق حذف می‌گردد.

نیروگاه‌های کوچک تجدیدپذیر علاوه بر موارد گفته‌شده برای نیروگاه‌های تجدیدپذیر، مزایای دیگری نیز دارند که ازجمله آن‌ها می‌توان به:تلفات کمتر در شبکه انتقال و توزیع برق به دلیل تولید در مجاورت محل مصرف، کاهش نیاز به احداث شبکه‌های جدید انتقال و توزیع برق، امکان استفاده از هر نوع منبع انرژی موجود در محل و نیاز کمتر به انتقال منابع انرژی، تأمین برق اضطراری در صورت بروز خاموشی در شبکه(جبران عدم پایداری شبکه)، ارتقاء امنیت عرضه برق و تاب‌آوری سیستم برق در شرایط جنگی و اقدامات خرابکارانه و بروز سوانح طبیعی همچون سیل، زلزله و ریزگرد، قابلیت اطمینان بیشتر به دلیل اتکا به تعداد زیادی مولدهای مستقل غیرمتمرکز، امکان تأمین برق کافی و با کیفیت در نقاط دوردست شبکه، امکان سرمایه‌گذاری توسط تعداد کثیری از آحاد جامعه و شرکت‌های کوچک، شکستن انحصار عرضه برق و در نتیجه رقابت بیشتر، بهره‌وری بیشتر، هزینه کمتر و برق ارزان‌تر برای مصرف‌کننده نهائی، امکان توسعه بازارهای محلی انرژی و برق، تحول اجتماعی در مناطق محروم و کمک به ایجاد اشتغال‌های جدید اشاره کرد.

از میان نیروگاه‌های کوچک تجدیدپذیر، نیروگاه‌های برقابی کوچک در مناطقی مانند استان گلستان که دارای منابع و مجاری متعدد آب است، از گزینه‌های مطلوب به شمار می‌رود.

نیروگاه‌های برقابی کوچک(SHP)، علاوه بر مزایای مذکور در نیروگاه‌های تجدیدپذیر و نیروگاه‌های کوچک تجدیدپذیر، واجد مزایای دیگری نیز هستند که برخی از آن‌ها عبارتند از:هزینه بهره‌برداری و نگهداری پایین، تولید مداوم انرژی در مسیرهای جریانی و بادوام، امکان سرمایه‌گذاری توسط بخش خصوصی، توانایی سرمایه‌گذاری بخش خصوصی متناسب با ظرفیت نیروگاه، امکان اعطاء تسهیلات مالی توسط دولت، بومی‌سازی موفق و اقتصادی بخش قابل‌توجهی از فناوری‌های موردنیاز در کشور، وجود نگاه تکلیفی و حمایتی وزارت نیرو به توسعه نیروگاه‌های تجدیدپذیر، ایجاد مشاغل و منافع محلی و مشارکت در توسعه صنعتی، امکان عقد قرارداد به‌صورت BOO(احداث، تملک و بهره¬‌برداری)و خرید تضمینی برق تولیدی توسط دولت.

نیروگاه‌های برقابی به سه بخش بزرگ(با ظرفیت بیش از ۱۰۰ مگاوات)، متوسط(با ظرفیت بین ۱۰۰ تا ۱۰ مگاوات)و کوچک(با ظرفیت کمتر از ۱۰ مگاوات)تقسیم می‌شوند.

در حال حاضر از مجموع ۱۲۱۸۰ مگاوات ظرفیت در حال بهره‌برداری تولید برق توسط نیروگاه‌های برقابی در کشور، ۵۷۳ مگاوات(۴.۷ درصد)در حوزه نیروگاه‌های برقابی متوسط و ۹۱ مگاوات آن(۰.۸ درصد)در حوزه نیروگاه‌های برقابی کوچک ایجاد شده است که نیروگاه‌های برقابی کوچک با تعداد ۵۷ نیروگاه، سالانه ۴۳۰ گیگاوات ساعت برای کشور برق تولید می‌کنند.ظرفیت نیروگاه‌های برقابی کوچک در دست اجرا ۴۷ مگاوات و در دست مطالعه نیز ۹۵۰ مگاوات است که در صورت اجرای همه آن‌ها، ظرفیت تولید به ۱۰۸۸ مگاوات می‌رسد که با توجه به احداث و مطالعه نیروگاه‌های جدید برقابی بزرگ و متوسط، مجموع ظرفیت نیروگاه‌های برقابی در کشور به ۳۰۵۷۰ مگاوات خواهد رسید و سهم نیروگاه‌های برقابی کوچک، از ۰.۸ درصد فعلی به ۳.۶ درصد ارتقا خواهد یافت.

تولید انرژی برقابی نیاز به بسترهایی دارد و پتانسیل‌هایی مانند کانال‌ها و خطوط لوله پایاب سدها، خطوط انتقال آب شرب، شبکه کانال‌های آبیاری و زهکشی و پتانسیل مسیر رودخانه‌ها به‌صورت جریانی، از عمده آن‌ها به شمار می‌رود.

استان گلستان دارای ویژگی‌های ژئومورفولوژیکی و هیدرولوژیکی برای تولید انرژی برق آبی دارد که مورد اشاره قرار می‌گیرد:

۱-وجود تأسیسات آبی و مخازن و سدها:در استان گلستان ۱۴ سد بزرگ مخزنی شامل کوثر، شهید چمران، بوستان، گلستان، شهید ایمری، شهید قربانی، نگارستان(کبودوال)، وشمگیر، شهید دستغیب، کرند، دانشمند، اینجه‌برون، تالاب-سد آلماگل و تالاب-سد آلاگل و سه سد تنظیمی لاستیکی در مسیر گرگانرود به نام‌های گنبد، دیگچه و خواجه نفس احداث شده و در دست بهره‌برداری است.سدهای در دست‌ساخت نرماب و آقدکش و سدهای در دست مطالعه قره‌چای و شصتکلاته نیز از ظرفیت‌های بالقوه احداث نیروگاه‌های جدید برق آبی کوچک و متوسط هستند.

۲-وجود تأسیسات متعدد تحت تأمین و انتقال آب شرب در استان که تأمین آب شهرها و مجتمع‌های روستایی را برعهده دارند که می‌توانند به‌عنوان ظرفیت‌های بالقوه احداث نیروگاه‌های جدید برق آبی کوچک به شمار آیند.

۳-در وجود رودخانه‌های پر آب و با جریان دائمی با پتانسیل ارتفاعی مناسب چند هزار متری و در نتیجه شیب مناسب رودخانه‌ها:در حوضه گرگانرود شامل زیرحوضه‌های:ساری سو، زاو، آجی سو، دوغ، اوغان، قلی تپه، نرماب، چلی چای، خرمارود، قوری چای، سیاه جوی، زرین گل، کبود وال، محمدآباد، جعفرآباد و قرن‌آباد، حوضه آبریز قره‌سو شامل زیرحوضه‌های:گرمابدشت، نومل، باغ گلبن، زیارت، طول چشمه، توشن، انجیراب، شصتکلا، کفشگیری، نوچمن، شموشک، نامن، میاندره، ایلوار، بالا جاده، پلنگ کرس، غاز محله و زوار دشت، شرق خلیج گرگان شامل زیرحوضه‌های:سرکلاته(کارکنده)، باغو، سرمحله، کوه صحرا، گز، وطنا، مزنگ و نوکنده.حوضه آبریز نکارود علیا شامل:سرشاخه‌های چهارباغ، شاهکوه، رینو، باریک آب، ترودبار، پایین رودبارو گلدین دره و زیر حوضه‌های حوضه آبریز اترک سفلی از ظرفیت‌های بالقوه احداث نیروگاه‌های جدید برقابی کوچک هستند ضمن آنکه بسیاری از زیرحوضه‌های فوق‌الذکر، خود دارای سرشاخه‌های فرعی دارای جریان قابل‌توجه هستند.

۴-وجود  دریای خزر  و انرژی‌های نهفته در امواج آن نیز می‌تواند به‌عنوان منبع در دسترس دیگر برای احداث نیروگاه‌های برقابی موردتوجه باشد.

با توجه به مطالب این گفتار، به نظر می‌آید که حداقل بیش از ۱۰۰ نقطه قابل احداث نیروگاه‌های جدید برقابی کوچک و متوسط در استان گلستان وجود دارد که با توجه به تسهیلات در نظر گرفته‌شده از سوی دولت، با برنامه‌ریزی و تصمیم مسئولان مرتبط و همت سرمایه‌گذاران، مشاوران و پیمانکاران، می‌تواند با مطالعه و اجرای مناسب، ظرفیتی بالغ‌بر ۱۰۰۰ مگاوات برق پاک و با مزایای پیش گفته‌شده برای این استان ایجاد کرده و ثروتی عظیم را نصیب استان و ساکنان آن نماید./ایسنا

سیدمحسن حسینی(برساووش)، کارشناس مسائل آب